Op 23 en 24 februari jl. organiseerde het Sint-Janscentrum de jaarlijkse studiedagen. Dit jaar werd het thema ‘Vrouw en Kerk’ gekozen.
Ca. 45 mensen namen deel aan de studiedagen. Marjolijne du Maine, werkzaam voor het Bisdom Breda, schreef een uitgebreid verslag van de eerste dag. Zie hieronder. Daarna volgt een meer beknopt verslag van de tweede dag.
De eerste dag:
Na een hartelijk ontvangst met koffie, thee en vlaai heette rector Norbert Swagemakers iedereen welkom en lichtte kort toe waarom dit thema gekozen is.
Drs. Ellen Kleinpenning, verantwoordelijke voor opleiding en vorming van het Bisdom van ’s-Hertogenbosch, nam het woord over om de dagen in te leiden. Zij ging dieper in op de keuze van het thema. Vanuit online deelname aan de synode-ontmoeting in Praag vertelde zij over de actualiteit van het thema.
Bij de eerste fase van de bisschoppensynode over synodaliteit, “Voor een synodale Kerk: communio, participatio, missio”, kwam het thema al naar boven. Na die eerste fase van de synode gaf de Nederlandse kerkjuriste en medewerker aan de synode, Prof. Dr. Myriam Wijlens een online lezing waarin ze zei: “Ik ben kerkjurist en nergens in het wetboek staat dat het verboden is om naar vrouwen te luisteren.” In deze quote ligt ook de kern van wat tijdens de continentale ontmoeting in Praag naar boven kwam: het verlangen, de pijn en het verdriet alsook de hoop die bij vrouwen in de kerk leeft en daar tegenover de werkelijkheid die ervaren wordt dat er voor dat verlangen geen ruimte is. Vrouwen ervaren dat er niet naar hen geluisterd wordt, dat er naar hen gekeken wordt als zijnde niet kundig en onvolwaardig.
Vrouwen hebben oprecht het verlangen om volwaardig deel te mogen maken van de kerk, de gemeenschappen te leiden, mee te doen. Daarbij is tijdens de online-gespreksgroepen geen specifiek verlangen naar een wijding gehoord.
Vrouwen staan hier overigens niet alleen in. Ook mannelijke leken ervaren deze pijn en ook nieuw (volwassen) gedoopten. Er klonk over die laatste groep dat zij zich niet goed thuis voelen, niet hun plek krijgen gevonden om bij te dragen aan de evangelisatie. Ook religieuzen ervaren die pijn, dat ze steeds op de tweede plaats komen.
Vanuit een groep van online-deelnemers is het verzoek gekomen om vrouwen niet als apart thema op te nemen in het werkdocument voor oktober, maar een plaats te geven onder de gemeenschappelijk waardigheid van alle gedoopten. Met dit waarachtige gegeven is er ruimte ontstaan die dit brandende verlangen werkelijk vorm kan gaan geven. Er is hoop gegroeid door naar elkaar te luisteren en met elkaar te delen. Zodat we door dit luisteren en delen te oefenen samen kerk kunnen zijn in alle verscheidenheid; als in een symfonie.
Laten we dit ons eigen maken; deze houding en mentaliteit van luisteren opdat we het evangelie kunnen verkondigen in Europa waar een geseculariseerde cultuur is. De studiedagen zijn op dit luisteren gericht.
Na deze duidelijke en inspirerende inleiding was het tijd voor de eerste lezing.
Dr. Tineke de Lange vertrok vanuit de vrouwen in het Eerste Testament. Ik was erg benieuwd naar deze lezing. Een van de eerste sheets die ze toonde verwees naar een onlangs verschenen column in Trouw van Nelleke Noordervliet met de titel: ‘Een vrouw is een vrouw, een man is een mens’. Het is een gegeven dat wij het beeld van de mens zien als zijnde een man. Een volgende sheet met het bekende plaatje van Leonardo da Vinci werd getoond; de voorstelling ‘De man van Vitruvius’, een studie van de ideale proporties. Het is de man die hierbij wordt voorgesteld.
De man is de mens, de mens is een man. Dit zien we ook in de taal. Homo is zowel ‘man’ als ‘mens’. En in het Engels spreken we “Men” (meervoud ‘mannen’) uit wanneer we over ‘mensen’ spreken.
Ook in de Bijbel is de man mens. In het Eerste Testament is er een patriarchale maatschappij. Er is bijvoorbeeld een afstamming of overerving via de mannelijke lijn. De rol van de man in familie en samenleving is dominant. De Tenach (Wet, Profeten en Geschriften) is geschreven door mannelijke beroepsschrijvers verbonden aan het hof en tempel.
Dr. Tineke de Lange lichtte een aantal aspecten van de voorstelling van vrouwen in het Eerste Testament uit. Zo komt de vrouw als metafoor (positief en negatief) en ideaal naar voren alsook de vrouw als crisismanagers, partners en tegenspelers. De karakters Rebekka, Lea en Rachel maar ook Debora en Jaël, Abigail, Tamar en Naomi en Ruth werden uitgediept. Deze vrouwen zijn ‘personages’ in de bijbel en geen ‘types’.
Vervolgens maakte ze de brug naar de vrouw als beeld van het volk. De vrouw wordt een personificatie van de stad maar ook van de wijsheid en van de dwaasheid.
Als laatste werd de ‘ideale vrouw’ aangestipt waarover we lezen in het boek ‘Spreuken 31’. (31,10 ‘Een sterke vrouw, wie zal haar vinden?…’) En is zij dan de ideale vrouw? Of enkel het ideaal vanuit mannelijk perspectief?
Door vragen aan de tekst te stellen kunnen we achterhalen hoe zij over de vrouw spreekt en wat dat ons kan leren. De lezing sprak me erg aan omdat de brug tussen het beeld van de vrouw uit het Eerste Testament naar het beeld van de vrouw (in de kerk en maatschappij) van nu een duidelijke samenhang kreeg.
Vervolgens sprak dr. Jan Van Reeth, docent en studierector van het Sint-Janscentrum. Hij stelde zich (en ons) de vraag of het beeld dat van de mens wordt opgehangen wel zo maatschappij bevestigend is? Hij denkt dat er in de antieke literatuur, zowel de heidense als christelijke, geen enkele tekst die voor wat betreft de vrouw, zo emanciperend is als het Nieuwe Testament omdat Jezus het in de praktijk doet: hij geeft totaal onverwachte ‘schandelijke’ dingen aan. Niet alleen Jezus zelf maar door de hele evangeliën kom je emancipatie van de vrouw tegen. Zoals bijvoorbeeld in Lucas 10, 38-42. Het is voor die tijd een schande; Jezus is op bezoek bij vrouwen. Hij gaat zelfs met ze in gesprek over zaken. Hij vormt ze en onderricht ze.
Dr. Van Reeth gaat verder in op de tekst. Met de overlevering is er geprutst met de tekst stelt hij. Zo staat in het origineel: ‘Je houdt je bezig’. Nu is er vertaald: ‘We hebben niet veel nodig’ of ‘Slechts een ding is nodig’ of ‘Er is niet veel nodig, misschien slechts maar een ding.’ Want, zo is de overtuiging ten tijde van de overlevering, vrouwen houden zich niet bezig. Dit is gedaan om de tekst ‘minder gevaarlijk’ te maken. Op deze wijze nam dr. Van Reeth ons mee doorheen enkele andere voorbeelden in de teksten. Ik ontdekte de verborgen rijkdom (waarheid) die erin schuilt. Of misschien zeg ik beter; die erin ‘ontspringt.’
Wat we in het Nieuwe Testament lezen is telkens weer dat Jezus in verband wordt gebracht met een schandelijke houding ten opzichte van vrouwen. Vrouwen zijn bron van alle kwaad. Jezus gaat hier dwars tegen in.
Het was een boeiende, soms wat technische, lezing.
Inmiddels was het tijd voor het middaggebed in de kapel. Ik vind dat altijd fijn: ombeurten het gebed uitspreken. Doordat je spreekt en luistert resoneert het gebed op een andere wijze in mij. Ik was ook wel blij dat we daarna gingen lunchen…. want ook enkele ondefinieerbare knorrende zinnen waren te horen in de kapel….
Om 14:00 uur stond de lezing van priester en docent dr. Marc Timmermans op het programma. Van zijn lezing verwachtte ik veel omdat ik een zeer boeiende lezing van hem bijwoonde in juni vorig jaar. Toen sprak hij over de ontmoetingen van Jezus met vrouwen in het Johannesevangelie. Tijdens de lezing van vandaag zou hij het thema over het belang van vrouwen in de kerk verder verdiepen aan de hand van het gedachtegoed van de filosofe Edith Stein (1891 – 1942) die later intrad als religieuze in de Carmel.
Dr. Timmermans heeft zijn lezing gemaakt na een grondige studie naar Edith Stein. Hij schreef in 2019 een proefschrift: ‘La différence qui enrichit’. Hij had voor deze lezing deel 13 uit de reeks van 28 boeken van Edith Stein meegenomen. Deze boeken bevatten de verzamelde teksten van Edith Stein. Deel 13 is de bundeling van haar voordrachten over de vrouw.
We gingen in vogelvlucht door de levensgeschiedenis van Edith Stein. Waarbij we kort stilstonden bij het overlijden van haar vader toen zij slechts 2 jaar was. Haar moeder was een groot voorbeeld voor haar. Zij runde het bedrijf van haar vader na zijn overlijden en maakte het winstgevend.
Een kernachtige uitspraak van Edith was: “Geen enkele vrouw is alleen maar vrouw”. Daarmee zeggende dat iedere vrouw – zoals iedere man – haar eigen persoonlijke aanleg heeft. Edith Stein benadrukt de eigenheid van iedere persoon, waarmee ook de eigenwaarde verbonden is.
We komen tot een volle ontplooiing als wij (man of vrouw) onszelf kunnen zijn. Edith Stein streefde naar emancipatie van de vrouw, maar niet door de eigenheid van de vrouw te ontkennen.
Ze spreekt over zogenoemde ‘wezenskenmerken’ (onveranderlijk) en ‘variabele (veranderlijke) kenmerken’. In de loop van het leven kunnen deze variabele eigenschappen veranderen, o.a. onder invloed van de maatschappij of de omstandigheden van het leven.
Het is van groot belang dat vrouwen hun expertise kunnen inbrengen in de maatschappij. Hun eigen, vrouwelijke, inbreng, met meer oog voor de menselijke maat, is een heilzaam tegenwicht ten opzichte van de zakelijke benadering van de man, aldus Edith Stein.
Zoals ik verwachtte lukte me het steeds minder goed om te blijven luisteren en schrijven tegelijk. Dr. Marc Timmermans is een begenadigd spreker en als er dan theologie bijkomt dan wil ik ieder woord opnemen. Enfin, hij ging verder over hoe wij samen, als man en vrouw, meer beeld van God zijn en dat het van belang is om de vrouw een grotere rol in de Kerk te geven. Vaak lijkt deze kwestie over de rol van de vrouw in de kerk zich te verengen tot het toelaten van de vrouw tot de priesterwijding. Edith Stein had hier een mening over. Zij gaf aan dat deze moeilijke en controversiële vraag benaderd kan worden op 2 niveaus, Kerkhistorisch en antropologisch. Dit laatste is wat Stein betreft het meest beslissende niveau.
Het gaat te ver om zijn duiding hier verder uit te schrijven maar ik zou heel graag zijn lezing gepubliceerd zien. In zijn tweede deel sprak dr. Timmermans over het pontificaat van Paus Franciscus en hoe hij in het licht van de nalatenschap van Edith Stein concrete stappen neemt; hij voert uit wat Edith Stein 100 jaar geleden al suggereerde. Dit zie je bijvoorbeeld doordat hij vrouwen benoemt. Zoals de benoeming in 2021 van Zuster Nathalie Becquart. Zij is benoemd tot tweede secretaris van de synode van bisschoppen. Ze is hierdoor de eerste vrouw die stemrecht heeft in de synode. Een primeur in de kerkgeschiedenis!
Franciscus spreekt over de vrouwelijke stijl van heiligheid. Waarmee hij die heilige vrouwen bedoelt die ruimte voor de Heilige Geest gaven. Hildegard von Bingen, Catharina van Siëna, Theresia van Lisieux… de kerk wordt zichzelf als de vrouwelijkheid meer ruimte krijgt.
Luisteren naar elkaar is heel moeilijk. Maar het luisteren naar de Heilige Geest is dat ook. De synode gaat niet om een vergadering maar om een fundamentele houding; om een gekeerd zijn naar God.
Deze houding zou een vanzelfsprekendheid moeten zijn voor een Christen maar vraagt ook om een voortdurende bekering.
Een mooie slotzin voor deze lezing: “Het gaat er niet alleen om de vrouw te geven waar ze recht op heeft, het gaat erom God te geven waar Hij recht op heeft.”
Martine van Bouwdijk Bastiaanse-van Bercke nam het stokje over en in groepjes van 3 leidde zij een ‘jump-gesprek’ over het thema ‘luisteren’. We werden uitgedaagd om na te denken over wat we moeilijk vinden aan luisteren, welke inzichten we door luisteren krijgen en zo nog meer. Steeds kregen we een minuut om even na te denken en 3 minuten om in het groepje met elkaar uit te wisselen. Het doel was geen discussie maar luisteren en delen. Met een duimpje omhoog werd iedere bijdrage in het groepje bevestigd. Dit was een leuke en ontspannen opdracht. Mooi dat je met een schijnbaar simpele en in een up-tempo opdracht zo open van elkaar kunt ontvangen.
We gingen daarna voor de vesperviering naar de kapel en aansluitend hadden we wederom een zeer goed verzorgde maaltijd. Er was ruim de tijd om elkaar te ontmoeten en belevingen uit te wisselen.
Het laatste programma onderdeel van de eerste dag was samen kijken naar de film ‘Dead Man Walking’ van producent Tim Robbins. Deze film werd ingeleid door diaken Rein Schravendeel. Heel eerlijk vond ik de inleiding iets te uitgebreid. Tip voor de volgende keer: geef aan dat er een ‘spoiler alert’ komt. De film was prachtig en ik ga dus ook geen spoiler alert geven in dit verslag. Ik zal er kort over zijn: de film laat de schoonheid en genade van geestelijke begeleiding zien wanneer het in mensenlevens over schuld, verlies, recht, verzoening en menselijke waardigheid gaat.
Na de film konden we nog even napraten onder het genot van een drankje. Hartelijk dank voor de gastvrijheid, organisatie en het inhoudelijk sterke programma!’ – Marjolijne du Maine –
De tweede dag:
Ook de tweede dag was buitengewoon goed! Anne de Fraiture sprak over de oprichting van vrouwengroepen geïnspireerd door het gedachtengoed van Elisabeth Leseur (1866-1914). In 1938 startte een aantal vrouwen in Zuid-Nederland een kring, waarin zij hun persoonlijke katholieke geloofsbeleving met elkaar kunnen delen en verrijken, vanuit de inspiratie geboden door de dagboek-aantekeningen van Elisabeth. ‘Elisabeth Leseur’ groeide uit tot een landelijke organisatie met 20 groepen. Tot op de dag van vandaag inspireren en stimuleren de vrouwelijke leden van Elisabeth Leseur Nederland elkaar om in dialoog hun geloof te verdiepen en te zoeken naar zingeving. Anne de Fraiture liet zien hoe waardevol deze groepen van en voor vrouwen zijn, in de 20e eeuw maar zeker ook nu.
De getuigenis van priester Ad van Luyn kwam binnen! … Zijn afstudeertraject op de priester-en diakenopleiding Bovendonk had de titel: “Heb je een voorbeeld?; een weergave van luisteren naar vrouwen actief in RK-parochies.” Lucetta Scaraffia gaf hem het laatste zetje om dit onderwerp te nemen en vrouwen aan het woord te laten over hoe het is om vrouw te zijn in Nederland, in onze kerk en wat ze drijft en wat ze verlangen. Scaraffia schreef: “Maar het lijkt of geen enkele vertegenwoordiger van de hogere hiërarchische niveaus van de Kerk -maar eigenlijk ook niet echt van de lagere niveaus- de noodzaak voelt om te luisteren naar vrouwelijke ervaringen, of er bijvoorbeeld in geïnteresseerd te zijn hoe vrouwen hun zending definiëren.” Priester Van Luyn deelde wat hij heeft mogen beluisteren in vele interviews met vrouwen. Daarbij vertelde hij hoe deze gesprekken nu doorwerken in hem als persoon en hoe hij priester probeert te zijn. Het was pijnlijk herkenbaar voor ieder die echt heeft geluisterd; ongemakkelijk om er over in gesprek te gaan.
De afsluiting door zuster Monica Raassen Crss ging over ‘Vrouw en Kerk, vandaag en morgen.’ De zichtbaarheid van vrouwen in de kerk is niet groot, zo stelde ze, maar ze zijn wel de steunpilaren van de huidige parochies. Veel van hun werk speelt zich af buiten het zicht van de reguliere kerkganger en ook in de media komen vrouwen weinig aan het woord als het over de RK Kerk gaat. Hoe komt dat en wat zouden stappen kunnen zijn om hun zichtbaarheid te vergroten? De lezing was goed en luchtig; en bracht -na de getuigenis van priester Luyn- voor ieder enige ontspanning .
De studiedagen hadden een mooie opbouw en gaven veel stof om over na te denken.
Enkele foto’s:
